Σώστε την Hasankeyf

Χτισμένη στις όχθες του ποταμού Τίγρη, η αρχαία (12.000 ετών) πόλη Hasankeyf αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα της ανθρώπινης ιδιοφυΐας και δημιουργικότητας. Μια πόλη μυθική, μαγική και σχεδόν άγνωστη. Ωστόσο η τεράστια πολιτιστική κληρονομιά της Μεσοποταμίας και το μοναδικό οικοσύστημα στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Τουρκίας απειλούνται άμεσα από την κατασκευή του κολοσσιαίου φράγματος Ilisu.

Στα βάθη της Ανατολίας αποφασίσαμε να ταξιδέψουμε με μία φίλη, για να γνωρίσουμε μερικές από τις πιο άγνωστες περιοχές της, αναζητώντας τη συγκίνηση του πρωτόγνωρου και ασυνήθιστου. Ένας από τους σκοπούς του πολυήμερου ταξιδιού μας ήταν η πόλη Hasankeyf  πού βρίσκεται στην Άνω Μεσοποταμία, κατά μήκος μιας καμπύλης του ποταμού Τίγρη, κοντά στα σύνορα της Συρίας και του Ιράκ και θεωρείται ένας από τους πιο αρχαίους οικισμούς του κόσμου. Φτάσαμε ντάλα-μεσημέρι στο χωριό, οι ντόπιοι, αραχτοί  στα καφενεία απολάμβαναν  κουβεντούλα και καφεδάκι και μας κοίταζαν σαστισμένοι, χαμογελώντας μας πότε-πότε. Χρόνια είχαν να συναντήσουν μοναχικές ταξιδιώτισσες στην περιοχή. Δύο νεαροί Κούρδοι, με λαμπερό βλέμμα , αστραφτερό χαμόγελο και καλά αγγλικά-πράγμα σπάνιο- μας πλησίασαν.

Χαιρετισμοί, οι συστάσεις, οι φιλοφρονήσεις , η ατέλειωτη ρητορεία των ανθρώπων πού αφηγούνται ολόκληρη ιστορία πριν ακόμα σε καλημερίσουν. Μάς προσκάλεσαν για καφέ, σ’ένα υπόσκαφο καφενεδάκι πού βρίσκονταν πάνω στο χείλος του γκρεμού. Στη στιγμή ήρθαν τα κεράσματα, καφές τούρκικος  σ’ εξαίσια ασημένια σερβίτσια,  μοσχοβολιστός και καϊμακλίδικος, και  σ’ ένα πιατάκι λουκούμια. τα οποία ένα μικρό αγόρι άφησε σ’εναν σοφρά δίπλα μας. Ο Τουργκούτ και  ο Αλί,  που μας εξέπληξαν με την ευδιάθετη και φιλική τους διάθεση,  εκτελούν  χρέη οδηγών. Οι γονείς τους μεγάλωσαν σ’ ένα από τα χιλιάδες σπήλαια που βρίσκονται διάσπαρτα στα βράχια και  ως εκ τούτου, γνώριζαν όλα τα μονοπάτια και τις σπηλιές της περιοχής. Ο παππούς του Τουργκούτ, ένας ενενηντάχρονος λεβεντόγερος που είχε δύο γυναίκες, εγκατέλειψε τις σπηλιές το 2011.

Ο δεύτερος, ο Αλί είναι βοσκός, αλλά και φύλακας  στο φρούριο. Ένας γλυκύτατος άνθρωπος των σπηλαίων, που εις  πείσμα όλων των δυσκολιών, αρνείται να εγκαταλείψει την σπηλιά που γεννήθηκε. Μιλούσαν με τόσο πάθος!! Ακούσαμε πολλά, για τους κλυδωνισμούς που υπέστη η οικονομία και το εμπόριο, για τις συνέπειες πού είχαν οι ίδιοι, ήθελαν να τα πουν, να  μιλήσουν, να βγάλουν τον καημό τους. Θυμήθηκαν τα παιδικά τους χρόνια, τότε που κάθονταν συχνά σε κύκλο μπροστά από την σπηλιά, συζητούσαν, αντάλλασσαν απόψεις κι ένοιωθαν έντονη χαρά.Για τους ανθρώπους των σπηλαίων, η γη ήταν "γη της επαγγελίας"

"Ζούσαμε μαζί με τους αετούς, γι’ αυτό η Hasankeyf έμοιαζε σαν μια μεγάλη αετοφωλιά. Υπήρχε το  ποτάμι με το ζωοποιό νερό του, ο κάμπος με το στάρι, το κριθάρι , λίγα μέτρα από τη σπηλιά, λίγο πιο εκεί, τα άγρια λαχανικά, οι φακές, τα ρεβίθια, τα κουκιά, οι συκιές, οι ροδιές, αρκούσε να απλώσει κανείς το χέρι του και να τα μαζέψει. Η πανίδα προσελκυσμένη απ΄αυτήν την αφθονία, πολλαπλασιάζονταν,  αγριοκάτσικα, πρόβατα, αγριοπρόβατα, λύκοι, και πότε-πότε κάτι ριγέ ύαινες. Το κυνήγι ήταν εύκολο, τα ψάρια και τα σαλιγκάρια αφθονούσαν.

Η σπηλιές ήταν άνετες, ευάερες, φιλόξενες τον χειμώνα και ευχάριστα δροσερές το καλοκαίρι. Η κυβέρνηση κήρυξε την Hasankeyf  προστατευόμενη ιστορική περιοχή το 1978. Εμείς δεν επιτρέπεται να μετακινήσουμε ούτε μία πέτρα.  Πως μπορούν να λένε τώρα ότι όλη η περιοχή θα πλημμυρίσει. Δεν θέλουμε να μεταφερθούμε στη νέα Hasankeyf,  αυτός ο νέος τρόπος ζωής θα φέρει νέα μοντέλα στεγαστικής και καταναλωτικής πίστης, θα οδηγήσει στην εγκατάλειψη της  χειροτεχνίας, της γεωργίας, της κτηνοτροφίας. Με τέτοιες συνθήκες είμαστε απελπισμένοι, βλέπουμε πώς αυτές οι αλλαγές στη ζωή μας μας επηρεάζουν αρνητικά. Το  "φράγμα" απαγορεύει   οποιοδήποτε επιχειρηματικό εγχείρημα".

Ο Αλί μιλούσε για ώρες. Ούτε δευτερόλεπτο δεν μειώθηκε η προσοχή μας. Κάποια στιγμή μας υπέδειξε ότι είχε έρθει η ώρα του αρμέγματος. Με ευγένεια μας πρότεινε να επισκεφτούμε τη σπηλιά και να παρακολουθήσουμε την διαδικασία. Τάξη και καθαριότητα βασίλευαν εκεί, οι δε χαριτωμένες  κατσικούλες  περίμεναν υπομονετικά τη σειρά τους και δέχονταν μ’ ευχαρίστηση  το άρμεγμα. Η περιοχή φημίζεται για τα γαλακτοκομικά  της προϊόντα. Το γάλα είναι εξαίσιο, το δε γιαούρτι ένα χάρμα γεύσης, σκέτο βουτυρόγαλα. Με τούτα, μ’ εκείνα και με τ’ άλλα  νύχτωσε,  ο καιρός ήταν γλυκός, το φεγγάρι σχεδόν γεμάτο και το  δείπνο που μας προσφέρθηκε  πλουσιοπάροχο, κατσικάκι κεμπάπ, συνοδευόμενο με φρέσκια σαλάτα και αριάνι. Αφού αναπαυτήκαμε λίγες ώρες, λίγο πριν φέξει με οδηγό τον Τουργκούτ, πήραμε το δρόμο για τα βουνά.

Ακολουθήσαμε το ελικοειδές ανηφορικό μονοπάτι που ξεδιπλωνόταν πάνω στα βράχια. Πλησιάζοντας, ελαφρά πρωινή ομίχλη θάμπωνε το τοπίο, σαν να το τύλιγε ανεπαίσθητο τούλι. Ανάλαφρα άφησα τη σκέψη μου να ταξιδέψει στην ιστορία, σε όσους ανέβαιναν παλιότερα αυτό το μονοπάτι για να συναντήσουν την κεντρική πύλη με τα ανηφορικά σκαλοπάτια, που τώρα βρίσκονταν μπροστά μου.Το θέαμα του κενού μου έκοβε την ανάσα. Απέναντι, στις  απόκρημνες πλαγιές των βράχων σχηματίζονταν απροσπέλαστες , απόκρημνες σπηλιές, και κάτω, ροχθούσε ο ερμητικός Τίγρης. Η περιοχή αυτή πιστεύεται ότι είναι η ίδια η κοιτίδα του πολιτισμού. Έχει μία εντυπωσιακή λίστα των πρώην κατοίκων. Ασσύριοι, Ρωμαίοι, Μογγόλοι, δυναστείες Αράβων, Αρμένιοι, Κούρδοι άφησαν τα ίχνη τους. Μία πόλη χωμένη στις κόγχες των βράχων που υψώνονταν  γύρω  θεόρατοι.  Σπηλιές, χιλιάδες σπηλιές !!  υπολογίζεται περίπου 8.000 (μερικές ακόμη σε χρήση),  τα ερείπια των σπιτιών από τούβλα, ένα Οθωμανικό νεκροταφείο, ένα Ρωμαϊκό, πολλά τζαμιά, (El Rizk, Ul, Kos, Kizlar τζαμί , για να αναφέρω μερικά)τάφοι, χαμάμ, ένα μικρό και ένα μεγάλο παλάτι, και ένα συναρπαστικό οικοσύστημα στο φαράγγι (αποτέλεσμα της έντονης τεκτονικής δραστηριότητας πού ξεκίνησε πριν 2 εκατομμύρια  χρόνια) συνθέτουν την ιστορία της.

Έφτασε  στό απόγειό της κατά την περίοδο της δυναστείας των Ayyubid και των Artugid (12ο-15ο  αιώνα). Οι δυναστείες αυτές  είχαν επιλέξει την Hasankeyf, για πρωτεύουσά τους, λόγω της στρατηγικής της θέσης επάνω στο δρόμο του Μεταξιού  και τότε κατασκευάστηκαν τα επιβλητικά μνημεία όπως: η παλιά γέφυρα, το μεγάλο τζαμί, το μικρό κάστρο, το νεκροταφείο, το μαυσωλείο.  Είναι αξιοθαύμαστο πώς σ’αυτές τις κοιλότητες των γιγαντιαίων βράχων, οικοδομήθηκε μια πολιτεία με συμπλέγματα πολυώροφων κτιρίων που φιλοξενούσαν χιλιάδες κόσμου, με δαιδαλώδεις δρόμους, όλα προσαρμοσμένα στη φυσική προεξοχή των τεράστιων γκρεμών. Η Μεσοποταμία υπήρξε κέντρο δραστηριότητας από τούς αρχαιότατους  χρόνους, εξαιτίας της εύφορης γης. Ο πολιτισμός της θεωρείται από τους πλέον διαδεδομένους και γόνιμους πού γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα.  Η Hasankeyf είναι μία παγκόσμια αξία  με συνεχή ιστορία 11.000 ετών που πληρεί όλες τις προϋποθέσεις για ν’ ανακηρυχθεί από την Unesco  Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.  Όμως, το Τούρκικο κράτος δεν υπέβαλε ποτέ  αίτημα στην Unesco.

Μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα ο πληθυσμός της αποτελούνταν  από Αρμένιους, Ασσύριους, Χριστιανούς και Άραβες μουσουλμάνους. Μετά τις εκτοπίσεις και τις σφαγές του χριστιανικού πληθυσμού το 1915, στην περιοχή έμειναν κυρίως Άραβες. Τότε ξεκίνησε η Κουρδική μετανάστευση από τις γύρω περιοχές. Σήμερα οι κάτοικοι της περιοχής είναι κυρίως Άραβες και Κούρδοι. Σύμφωνα με τους γέροντες, μέχρι πριν 30-40 χρόνια η πόλη ήταν  ενα σημαντικό κέντρο παραγωγής  κλωστουφαντουργικών  προϊόντων  αλλά και βασικό εμπορικό κέντρο, χάρη στο ποταμό Τίγρη. Ο πληθυσμός της πόλης εκείνη την εποχή ήταν περίπου 30.000χλμ. Η σταδιακή εκβιομηχάνιση της κλωστουφαντουργίας  και ειδικότερα η ανακάλυψη του πετρελαίου στη γειτονική πόλη Batman, οδήγησαν στη σταδιακή  μείωση του πληθυσμού. Στη δεκαετία του ’60 οι σπηλιές άρχισαν σταδιακά να εκκενώνονται και οι άνθρωποι μεταφέρθηκαν στη στέγαση έκτακτης ανάγκης , χτισμένη ακριβώς πάνω από το κέντρο του αρχαιολογικού χώρου. Η περιοχή κηρύχθηκε "πρώτου βαθμού προστατευόμενη  ζώνη" το 1978 και από τότε, απαγορεύεται να εκτελέσουν οποιαδήποτε οικοδομική δραστηριότητα. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό, στην πραγματικότητα το κράτος είχε ήδη αρχίσει να μιλά για την κατασκευή του φράγματος. Ως αποτέλεσμα αυτής της συνεχιζόμενης σειράς ανησυχητικών γεγονότων του περασμένου αιώνα, οι άνθρωποι της Hasankeyf έχουν ζήσει μέσα στη συνεχή ταλαιπωρία, την αβεβαιότητα και τη γενική φτώχεια.

Τώρα, 70χλμ  περίπου από την Hasankeyf, κοντά στο χωριό Ilisu, η κατασκευή του τείχους και της σήραγγας που θα μπλοκάρει την εκτροπή των υδάτων συνεχίζεται με ταχείς ρυθμούς υπό την προστασία ενός μεγάλου αριθμού στρατιωτικών δυνάμεων. Την ίδια ώρα, λίγα χιλιόμετρα έξω από την Hasankeyf ο Οργανισμός Ανάπτυξης Στέγασης (ΤΟΚ) προχωρά στην κατασκευή της Νέας Hasankeyf, πού θ’αποσυνδεθεί από την Ιστορική πόλη και θα φέρει όλες της γαρνιτούρες  της σύγχρονης ζωής. Οι υποσχέσεις είναι ως συνήθως πομπώδεις: η ανάπτυξη του τουρισμού στη λίμνη, η δημιουργία των σχετικών τουριστικών εγκαταστάσεων, τα μουσεία όπου θα εκτεθούν τα ευρήματα των ανασκαφών, τα σχολεία, τα νοσοκομεία, τα εμπορικά κέντρα. Ένας άλλος τρόπος ζωής θα επιβληθεί δηλαδή στο λαό της Hasankeyf. Ένα άλλο ζήτημα που περιπλέκει  περαιτέρω την κατάσταση είναι ότι η Hasankeyf βρίσκεται σε μία άκρως πολιτικοποιημένη περιοχή της Τουρκίας.

"Το φράγμα θα φέρει μόνο καταστροφή, δεν θα υπάρξει κανένα όφελος για εμάς,  θα εκτοπίσει  δεκάδες  χιλιάδες ανθρώπους , θα απειλήσει  με εξαφάνιση εκατοντάδες είδη χλωρίδας και πανίδας,  ο πόλεμος των υδάτων είναι στην πόρτα μας", λένε οι ντόπιοι.

Ο Τίγρης είναι ένα ιερό φυσικό στοιχείο που έδινε και συνεχίζει να δίνει ζωή στη περιοχή. Η πορεία επίσης του ποταμού είναι ένα αναντικατάστατο φυσικό φαινόμενο, διότι δημιουργεί παγκοσμίως μοναδικά τοπία και παραποτάμια οικοσυστήματα καθώς ρέει από την Τουρκία προς τον κόλπο της Βασόρας. Βαθιά φαράγγια, ασβεστολιθικές στέπες, αμμώδεις όχθες καλύπτουν το ευρύτερο περιβάλλον. Οι απότομοι και άγονοι λόφοι χρησιμοποιούνται ως τόποι αναπαραγωγής  σπάνιων αρπακτικών πτηνών και πουλιών όπως: o σπιρταετός,  το  όρνιο, το κιρκινέζι (παγκοσμίως απειλούμενο με εξαφάνιση), ο αιγυπτιακός γύπας,(σε κίνδυνο), η αλκυόνα νερού ,ο μπλέ μελισσοφάγος ,το νανοπετροχελίδονο, το σμυρνοτσίχλονο, ο κήρυλος .Η κατσίκα bezoar ,χρησιμοποιεί τούς βράχους και τις απόκρημνες  χαράδρες  και η σπάνια ριγέ ύαινα (Hyaena- hyaena, είδος απειλούμενο με εξαφάνιση) ζει στις σπηλιές και στις κοιλάδες. Επίσης η χελώνα με το μαλακό κέλυφος του Ευφράτη φωλιάζει στους αμμόλοφους κοντά στις όχθες του ποταμού. Στην κορυφή της λίστας  βρίσκεται το μπαρμπούνι λεοπάρδαλη (Leopard barber)το οποίο επιλέγει για σπίτι του τα νερά του Τίγρη. Το μπαρμπούνι αυτό είναι ένα από τα πιο απειλούμενα είδη του πλανήτη.

Δυστυχώς , η οικονομική πρόοδος είναι αποφασισμένη να εξαλείψει ότι βρεθεί στο δρόμο της. Η διαδικασία της ιδιωτικοποίησης θα αφήσει τον έλεγχο των φυσικών πόρων στα χέρια των λίγων ανθρώπων.  Με λίγα λόγια, ο καθένας με προσεκτικό μάτι μπορεί να δει στην Hasankeyf μια αντανάκλαση των διεργασιών που συμβαίνουν σε παγκόσμια κλίμακα.  Σήμερα, ο τόπος φαντάζει σαν ένα νεκρό υπαίθριο μουσείο. Σε λίγα χρόνια θα γίνει μία μεγάλη λίμνη, ένα νέο οικοσύστημα που θα αντικαταστήσει  μια ιστορία χιλιάδων χρόνων. Πλάι στη λίμνη θα βρίσκεται το φανταχτερό μουσείο, στις αίθουσες του οι επισκέπτες θα θαυμάζουν τα εκθέματα, θα βλέπουν ταινίες του παρελθόντος και η ιστορία θ’αρχίζει κάπως έτσι: Μια  φορά κι έναν καιρό...αυτή ήταν η Hasankeyf.